Nhà giáo được vua Lê phong thần khi còn sống

Đậu Tình

Dòng họ khoa bảng và di sản Trường Lưu

Làng cổ Trường Lưu (xã Kim Song Trường, huyện Can Lộc, Hà Tĩnh) không chỉ nổi tiếng với 3 di sản được UNESCO công nhận là di sản tư liệu ký ức thế giới mà còn là quê hương của dòng họ khoa bảng Nguyễn Huy trứ danh. Trong số những danh nhân lỗi lạc của dòng họ, Thám Hoa Nguyễn Huy Oánh là một nhân vật đặc biệt, người khai sinh ra Trường học Phúc Giang, còn được biết đến với tên gọi thư viện Phúc Giang.

Theo gia phả dòng tộc, vào giữa thế kỷ 15, thủy tổ Nguyễn Uyên Hậu, nguyên Ngũ kinh bác sĩ ở Quốc Tử Giám, đã về vùng Lai Thạch xưa (nay là xã Kim Song Trường) để khai thôn, lập ấp, đặt tên làng Trường Lưu.

Thám Hoa Nguyễn Huy Oánh và sự nghiệp giáo dục

Giai đoạn dòng họ Nguyễn Huy đạt đến đỉnh cao là thời kỳ của cụ Nguyễn Huy Oánh (1713-1789). Cụ đỗ Đệ nhất giáp Tiến sĩ, đệ nhất Tam danh (Thám Hoa) khoa thi Mậu Thìn - Cảnh Hưng thứ 9 (1748) dưới triều vua Lê Hiển Tông.

Trong quá trình làm quan, cụ Nguyễn Huy Oánh nổi tiếng là người liêm khiết, từng giữ nhiều chức vụ quan trọng, cao nhất là Thượng thư. Cụ cũng đảm nhiệm nhiều chức vụ liên quan đến giáo dục như Giám khảo kỳ thi Hội, Đông các đại học sĩ, Nhập nội thị giảng kiêm Tư nghiệp (phó hiệu trưởng) Quốc Tử giám, Thượng thư bộ Công kiêm Tế Tửu (hiệu trưởng) Quốc Tử Giám.

Ông Nguyễn Huy Thiện (80 tuổi, duệ tôn đời thứ 7) cho biết, cụ Nguyễn Huy Oánh luôn tâm huyết với việc xây dựng trường học của dòng họ, mong muốn nó có quy mô không thua kém các trường học ở kinh kỳ.

Cáo quan về quê và thành lập Trường học Phúc Giang

Năm 1766, sau khi đi sứ nhà Thanh trở về, cụ Nguyễn Huy Oánh được giữ chức Đô Ngự Sử. Tuy nhiên, cụ đã xin nghỉ hưu để về quê. Tại quê nhà, cụ đã hiện thực hóa ấp ủ của mình bằng việc nâng cấp trường học của dòng họ Nguyễn Huy thành Trường học Phúc Giang. Sau khi cụ được phong thần, trường được đổi tên thành Đền Thư viện Phúc Giang.

Trường học Phúc Giang nhanh chóng trở nên nổi tiếng, thu hút nhiều học trò đến theo học. Năm 1768, khi cụ Nguyễn Huy Oánh đang giảng dạy tại trường, vua đã mời cụ ra kinh phục chức. Đến năm 1781, khi đang giữ chức Thượng thư bộ Hộ, cụ tiếp tục xin nghỉ hưu để về quê dạy học nhưng không được chấp thuận.

Đến năm Nhâm Dần 1783, vua Lê Hiển Tông đã trao chức Tham tụng (Tể tướng) cho cụ Nguyễn Huy Oánh, nhưng cụ đã từ chối.

Ông Thiện cho biết: "Theo sử liệu của dòng tộc, lý do chủ yếu cụ Nguyễn Huy Oánh từ chối chức Tể tướng là muốn dành quãng đời còn lại phục vụ cho việc dạy ở quê nhà."

Trường tư thục đầu tiên và những đóng góp to lớn

Giáo sư - Viện sĩ Nguyễn Huy Mỹ (duệ tôn đời thứ 7 Nguyễn Huy Oánh) chia sẻ: Thám Hoa Nguyễn Huy Oánh là người đặt nền móng cho Trường học Phúc Giang. Ngôi trường tư thục này, dù ở làng quê Trường Lưu, nhưng chỉ xếp sau Quốc Tử Giám ở kinh thành Thăng Long và được xem là trường tư thục đào tạo khoa bảng đầu tiên của Việt Nam thời phong kiến.

GS Nguyễn Huy Mỹ cho biết thêm, dựa trên các tư liệu Hán Nôm, Trường học Phúc Giang là trường tư thục lớn nhất và duy nhất ở Việt Nam thời trung, cận đại sản xuất được mộc bản để in sách giáo khoa phục vụ việc dạy và học.

Hiện nay, Mộc bản Trường học Phúc Giang là kho sách đặc biệt của dòng họ Nguyễn Huy ở Hà Tĩnh, đã được UNESCO công nhận là Di sản ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương.

Danh tiếng của trường lan xa, thu hút hàng nghìn sĩ tử từ khắp cả nước. Theo sử sách, Trường học Phúc Giang đã đào tạo 30 tiến sĩ cùng nhiều Hương cống, tú tài.

Từ thế kỷ 18 đến đầu thế kỷ 20, Trường học Phúc Giang ngày càng khẳng định vị thế là một trung tâm giáo dục tư thục lớn của Việt Nam.

Ghi nhận những đóng góp to lớn của cụ Nguyễn Huy Oánh cho sự nghiệp giáo dục, vua Lê Hiển Tông đã ban sắc phong thần cho cụ và công nhận Trường học Phúc Giang là đền thờ Thần Nguyễn Huy Oánh. Đây là một vinh dự đặc biệt dành cho một nhà giáo khi còn sống.

Giáo sư Nguyễn Huy Mỹ nhận định: "Với những giá trị văn hóa, giáo dục ở làng Trường Lưu nói chung và của dòng họ khoa bảng Nguyễn Huy nói riêng, mới đây tên làng Trường Lưu được sử dụng thành tên xã mới khi nhập 3 đơn vị (xã Kim Song Trường, xã Thường Nga và xã Phú Lộc). Đó là niềm tự hào, vinh dự cho làng cổ giàu di sản Trường Lưu."